મૌર્યયુગ

મૌર્યયુગ 

ભારતના ઇતિહાસમાં મૌર્ય સામ્રાજ્યની સ્થાપનાને મહાન ઘટના ગણવામાં આવે છે . ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય દ્વારા આ સામ્રાજ્ય સ્થપાયું ( ઈ.સ. પૂર્વે 321 ) . મૌર્યકાલીન ઇતિહાસ જાણવાનાં અનેક સાધનો આપણને પ્રાપ્ત થયાં છે , જેમાં સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ અશોકના 44 જેટલા અભિલેખો છે . આ અભિલેખોની ભાષા પાલિ છે . અશોકના શૈલલેખ ભારતમાં લેખન સામગ્રીના સૌથી જૂના અવશેષો ગણાય છે . એ સમયના સિક્કાઓ પણ મળી આવ્યા છે , જે પંચમાર્ક સિક્કાઓ પછીની અવસ્થા દર્શાવે છે . ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યનો બનાવેલ મહેલ અને તેના અવશેષો તેમજ મૂર્તિઓ પણ આ કાળનો ઇતિહાસ આપણી સમક્ષ મૂકી આપે છે .

 મૌર્યયુગીન ઇતિહાસ જાણવા માટેનાં અન્ય મહત્ત્વપૂર્ણ સાધનોમાં કૌટિલ્યના ‘ અર્થશાસ્ત્ર ' અને મૅગેસ્યનિસ દ્વારા રચિત ‘ ઇન્ડિકા’ને ગણવામાં આવે છે . અર્થશાસ્ત્ર એ મૌર્યશાસન પર લખાયેલ મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથ છે , જેમાં શાસનના સિદ્ધાંતો , રાજ્યનું સ્વરૂપ , શાષક અને અધિકારીઓનાં કર્તવ્યો , નાગરિકોની ફરજ અને વિદેશો સાથેના સંબંધો જેવી જટિલ બાબતોને પણ સમજાવવામાં આવી છે . ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના રાજ દરબારમાં ગ્રીક રાજદૂત મૅગેનિસ આવ્યો હતો . તેણે ‘ ઇન્ડિકા ’ નામનો એક મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથ લખ્યો છે . આ ગ્રંથમાં માર્યોના નગર વહીવટીતંત્રની મહત્ત્વપૂર્ણ માહિતી આપવામાં આવી છે . તેણે પાટલીપુત્રના વહીવટીતંત્રનો આબેહૂબ ચિતાર આપ્યો છે , સાથે સાથે ભારતીય વર્ણવ્યવસ્થા વિશે પણ તેણે કેટલીક નોંધ કરી છે . શ્રીલંકાના દીપવંશ અને મહાવંશો જેવા બૌદ્ધગ્રંથોમાંથી પણ મૌર્ય સામ્રાજ્યનો ઇતિહાસ સાંપડે છે , તો વિશાખદત્ત જેવા મહાન નાટ્યકારે રચેલ નાટક ‘ મુદ્રારાક્ષસ ' પણ મૌર્ય સામ્રાજ્યના ઇતિહાસ પર પ્રકાશ પાથરે છે . કૌટિલ્યનું ‘ અર્થશાસ્ત્ર ’

અર્થશાસ્ત્ર’ની રચના ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના ગુરુ કૌટિલ્ય , જેને ‘ ચાણક્ય ' તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે , તેમણે કરી હતી , અર્થશાસ્ત્ર એ મૌર્યકાલીન રાજ્યનું સ્વરૂપ , તેના સિદ્ધાંતો , રાજાના કર્તવ્ય વગેરે પર પ્રકાશ પાડતો મહાનગ્રંથ છે . ચાણક્યએ ચંદ્રગુપ્ત અને બિંદુસારના માર્ગદર્શક તરીકે રહ્યા હતા . તેમણે રાજ્યના સપ્તાંગસિદ્ધાંતની રચના કરી હતી . કર વ્યવસ્થા અને રાજકીય સ્વરૂપ પર તેમણે પોતાના વિચારો આ ગ્રંથમાં મહત્ત્વપૂર્ણ રીતે આલેખ્યા છે . જોકે આ ગ્રંથ કોઈ એક જ સમયે લખાયો હોય તેમ જણાતુ નથી . કારણ કે અર્થશાસ્ત્રમાં સમ્રાટ અશોકના સમયના અધિકારીઓનો પણ ઉલ્લેખ જોવા મળે છે . એ દર્શાવે છે કે , અર્થશાસ્ત્રના લખાણમાં પાછળથી કેટલોક ઉમેરો કરવામાં આવ્યો હતો . તેમ છતાં પ્રાચીન ભારતીય રાજ્ય વ્યવસ્થા જાણવા માટે કૌટિલ્યનું ‘ અર્થશાસ્ત્ર ' સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ ઐતિહાસિક સામ ગ્રી છે.

 મૌર્યયુગના ઉદયપૂર્વેની રાજકીય પરિસ્થિતિ 

 

મગધના રાજ્યનો ઉદય , ઈરાની આક્રમણ અને મેસેડોનિયોના ( ગ્રીસ ) સિકંદરના આક્રમણની ચર્ચા કરી ગયા છીએ . સિકંદરના આક્રમણની સૌથી મોટી અસર એ થઈ કે , કૌટિલ્ય અને ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યને પંજાબમાં થોડી ઘણી સફળતા મળી અને તેમની શક્તિમાં વધારો થયો . તેમણે એક સૈના ઊભી કરી ( ઈ.સ. પૂર્વે 321 ) નંદવંશના છેલ્લા શાસક ધનાનંદને હરાવી મૌર્ય સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી . ચંદ્રગુપ્તને ધનાનંદની વિશાળ સેના પ્રાપ્ત થવાથી ખૂબ ઝડપથી મૌર્ય સામ્રાજ્યનો તેણે વિકાસ કર્યો . 

ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય ( ઈ.સ. પૂર્વે 321 થી ઈ.સ. પૂર્વે 297 ) 

મૌર્યસામ્રાજ્યની સ્થાપના ( ઈ.સ. પૂર્વે 321 ) ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યએ કરીને ( ઈ.સ.પૂર્વે 297 સુધી ) રાજ્ય કર્યું . આ સમય દરમિયાન તેણે ઉત્તર - પશ્ચિમ ભારતથી લઈને સંપૂર્ણ ઉત્તર - ભારત અને ગુજરાત સુધીના મહાન વિજયો પ્રાપ્ત કર્યા . ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યનું -યુદ્ધ ( ઈ.સ. પૂર્વે 305 ) ગ્રીક રાજવી સેલ્યુકસ નીકેતર સાથે થયું હતું . જેમાં સંભવતઃ ચંદ્રગુપ્ત વિજયી થયો હતો . આ યુદ્ધ બાદ બંને વચ્ચે સંધી થઈ હતી અને સેલ્યુકસની પુત્રી હેલનના વિવાહ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય સાથે કરવામાં આવ્યાં હતાં . આ યુદ્ધને પરિણામે ચંદ્રગુપ્તનું શાસન મધ્યએશિયા સુધી પહોંચ્યું હતું . સેલ્યુકસનો રાજદૂત મૅગેસ્થેનિસ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના દરબારમાં આવ્યો હતો . આમ , ચંદ્રગુપ્તના સમયથી ભારતમાં વિદેશી સત્તાઓ સાથે સંબંધની એક નવીન પરંપરા શરૂ થઈ . તે અવસાન પામ્યા ત્યારે તેમના પુત્ર બિન્દુસારને એક મહાન સામ્રાજ્ય વારસામાં મળ્યું . જૈનપરંપરા મુજબ ચંદ્રગુપ્તે બિન્દુસારને રાજ્ય સોંપી જૈનમુનિ ભદ્રબાહુ સાથે દક્ષિણ ભારત જઈ ( ચંદ્ર ટેકરી શ્રવણ બેલગોડા ) કાયાકલેશ કર્યો . 

બિન્દુસાર ( ઈ.સ. પૂર્વે 297 થી ઈ.સ. પૂર્વે 273 )

 ચંદ્રગુપ્ત બાદ તેના જેવો જ તેમનો પ્રતાપી પુત્ર બિન્દુસાર ગાદી પર આવ્યો . હકીકતમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના વિજયમાં તેણે મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી . જોકે , બિન્દુસાર વિશે ચંદ્રગુપ્ત અને અશોક જેટલી મોટા પ્રમાણમાં માહિતી સાંપડતી નથી . તેણે પણ ગ્રીક અને અન્ય તત્કાલીન વૈશ્વિક સત્તાઓ સાથે સાંસ્કૃતિક આદાન - પ્રદાનને મહત્ત્વ આપ્યું હતું . તેના સમયમાં મૌર્ય સામ્રાજ્યમાં પાંચ પ્રાંતની પાંચ રાજધાની પ્રવર્તતી હતી . અશોક ઉજ્જૈની પ્રાંતનો વડો હતો , જ્યારે તેનો મોટો પુત્ર તક્ષશિલા પ્રાંતનો વડો હતો . બિન્દુસારના સમયમાં તક્ષશિલામાં બળવો થયાના પુરાવા પ્રાપ્ત થયા છે . બિન્દુસાર આજીવક સંપ્રદાયમાં વિશ્વાસ ધરાવતો હતો . મૌર્યસામ્રાજ્યની સીમાઓ મધ્યએશિયાથી દક્ષિણ ભારત સુધી વિસ્તરી ચૂકી હતી .

 

 સમ્રાટ અશોક ( ઈ.સ. પૂર્વે 273 થી ઈ.સ. પૂર્વે 232 )

 

 બિન્દુસારના ઉત્તરાધિકારી તરીકે અશોકે શ્રેષ્ઠ શાસનતંત્ર ઊભું કર્યું . બૌદ્ધપરંપરા અનુસાર અશોકે પોતાના 99 ભાઈઓની હત્યા કરીને ગાદી પ્રાપ્ત કરી હતી . જોકે , ઇતિહાસકારો આ બાબતને માનતા નથી . અશોકના જીવનનું એક માત્ર મહત્ત્વપૂર્ણ યુદ્ધ ( ઈ.સ. પૂર્વે 261 ) કલિંગ સાથે થયું હતું . આ યુદ્ધમાં હજારોની સંખ્યામાં લોકો માર્યા ગયા , એટલા જ લોકો યુદ્ધ કેદી બનાવવામાં આવ્યા હતા . આ રક્તપાતને કારણે અશોકનું હૃદયપરિવર્તન થયું અને તેણે યુદ્ધ દ્વારા રાજ્યવિસ્તારની નીતિનો ત્યાગ કર્યો . તેણે યુદ્ધને બદલે ધર્મ દ્વારા વિજયનો માર્ગ અપનાવ્યો . સંપૂર્ણ જીવનબૌદ્ધ ધર્મના સિદ્ધાંતના પ્રચાર અને પ્રસાર માટે વ્યતિત કર્યું . અશોક બાદ તેના ઉત્તરાધિકારીઓ વિશાળ સામ્રાજ્યને સાચવી રાખવામાં અસફળ રહ્યા અને મૌર્યવંશના છેલ્લા રાજા બૃહદ્રથની હત્યા ( ઈ.સ. પૂર્વે 185 ) કરી , તેના સેનાપતિ પુષ્યમિત્ર શૃંગે સામ્રાજ્યનો નાશ કર્યો . આ રીતે ભારતનું એક મહાન સામ્રાજ્યનું પતન થયું . 

 

સમ્રાટ અશોક અને બૌદ્ધધર્મ 

ભારતના ઇતિહાસમાં અશોક મહાનતમ શાસકોની કોટીમાં અગ્રક્રમે આવે છે . તેની રાજકીય નીતિઓની તુલનાએ તેની ધાર્મિક નીતિ વિશિષ્ટ અને ઉપકારક હતી . મોટા ભાગના ઇતિહાસકારોના મતે અશોકે બૌદ્ધધર્મ અંગીકાર કર્યો હતો અને ધમ્મ દ્વારા બૌદ્ધધર્મના સિદ્ધાંતોનો પ્રચાર - પ્રસાર કર્યો હતો . જોકે , અશોકનો ધર્મ એ માનવધર્મ હતો . તે આદર્શ સામાજિક વ્યવહાર અથવા તો આચારસંહિતા સાથે સંકળાયેલો હતો . તે આવો આદર્શ સમાજ સ્થાપી પ્રજાને તે માર્ગ પર ચાલવા અનુરોધ કરતો હતો . બૌદ્ધ ધર્મનો અનુયાયી હોવા છતાં તેણે તમામ ધર્મોને સમાન મહત્ત્વ આપ્યું હતું . એટલે તે માનવધર્મનો પ્રચારક હતો , તેમ કહી શકાય . 

અશોકના શૈલલેખો પૈકી કેટલાકમાં ધમ્મની લાક્ષણિકતાઓ જોવા મળે છે . તેના શૈલલેખમાં કરુણા , દાન , સચ્ચાઈ , પવિત્રતા , સદ્વિચાર અને સારા વ્યવહારની વાતો લખાયેલી છે . ત્રીજા , ચોથા અને બારમા અભિલેખોમાં તેણે જણાવ્યું કે , લોકોએ માતા સમ્રાટ અશોક પિતા , વડીલો , બ્રાહ્મણો અને શ્રમણોનું સન્માન કરવું જોઈએ . 

રાજ્યના લોકો ધર્માનુસાર જીવન જીવે અને આચરણ કરે તે માટે ધર્મમહાપાત્ર નામના અધિકારીઓની નિમણૂક કરી હતી . તેણે જણાવ્યું છે કે , રાજા પ્રિયદર્શી તમામ સંપ્રદાયનું સન્માન કરે છે . લોકોને બૌદ્ધધર્મના આદર્શો અપનાવવાની વાત કરી છે . અન્ય શૈલલેખોમાં પ્રજાને અનુરોધ કરવામાં આવેલ છે . કે , પ્રજા ક્રોધ , ઈર્ષા , હિંસા , અત્યાચાર જેવા દૂષણોથી દૂર રહે . સમાજ કે સામાજિક સંમેલનો કે મેળાવડાઓ બંધ કરવા જોઈએ , તેમજ પશુઓની હત્યા પણ બંધ કરવી જોઈએ . તેણે તેનાં શાહી રસોડામાં થતી પશુ હિંસા લગભગ બંધ કરાવી હતી . 

પ્રજાકલ્યાણ કાર્ય માટે તેણે જણાવ્યું છે કે , રાજ્ય સારા માર્ગો , ચિકિત્સાલયો , કૂવા અને નાગરિકો માટે ધર્મશાળાઓનું નિર્માણ કરાવશે . 

અશોકનું સામ્રાજ્ય ખૂબ વિશાળ હતું . તેમાં અનેકવિધ , સાંસ્કૃતિક , સામાજિક અને ધાર્મિક માન્યતાવાળા લોકસમૂહો એકસાથે રહેતા હતા . 3/6 તેમનામાં જો મતભેદો ઊભા થાય , તો સામ્રાજ્યમાં રાજકીય ખેંચ પેદા થાય . આ પ્રકારના સંઘર્ષોના સમાધાન માટે તેની સમક્ષ બે માર્ગો હતા : ( 1 ) સૈનિકસંખ્યામાં વધારો કરવો , જેને માટે કરમાં વૃદ્ધિ કરવી . જોકે , કરવૃદ્ધિને કારણે લોકોના વિરોધનો સામનો કરવો પડે તેમ હતો ( 2 ) જુદા જુદા સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક સમૂહના લોકો વચ્ચે પરસ્પર એકતા અને સમભાવના ઊભી કરી એક શાંતિપૂર્ણ સમાજની સ્થાપના કરવી . અશોકે આ બીજો વિકલ્પ સ્વીકાર્યો . ભારતવર્ષના ઇતિહાસમાં યુદ્ધ અને આક્રમણના સ્થાને સદ્ભાવ અને શાંતિની આવી મહાન નીતિનો તે પ્રથમ પુરસ્કર્તા હતો . 

મૌર્ય શાસનવ્યવસ્થા

 મૌર્યોએ વહીવટીતંત્રની એક શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિ સ્થાપિત કરી . તેમના વહીવટીતંત્રનો વિચાર આપણને અર્થશાસ્ત્રમાંથી સાંપડે છે . વહીવટીતંત્રમાં રાજાની ભૂમિકા સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ હતી . શાસન સંબંધી સહાયતા માટે એક મંત્રી પરિષદની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી . કરવ્યવસ્થા , કાયદો , ન્યાય , યુદ્ધ અને વિદેશી બાબતોમાં અંતિમ નિર્ણય રાજાનો રહેતો . રાજા કુશળતાપૂર્વક પ્રશાસનના અધિકારીઓ વિશે માહિતી મેળવતો . મૌર્યોનું ગુપ્તચર તંત્ર અનન્ય પ્રકારનું હતું . રાજા શિલાલેખોના માધ્યમથી પ્રજાને શાસનતંત્રની માહિતી આ અશોકના શિલાલેખમાં કહેવાયું છે કે , કોઈ પણ વ્યકિત , જરૂર હોય ત્યારે રાજાને મળી શકે છે . પ્રજા રાજાના બાળક સમાન છે અને રાજા તમામના સુખની કામના કરે છે . 

 

મંત્રીપરિષદમાં અનેક મંત્રીઓ કાર્ય કરતા હતા , તેમને અમાત્ય , મહામાત્ર અને અધ્યક્ષ તરીકે ઓળખવામાં આવતા . મૌર્યોના વહીવટીતંત્રમાં 27 જેટલાં વિભિન્ન ખાતાંઓ અને તેનાં મંત્રીઓ કે અધ્યક્ષની સૂચિ મળે છે . કૌટિલ્યનું અર્થશાસ્ત્ર આ પ્રકારની સૂચિ આપે છે . જેમકે , કૃષિવિભાગને સીતા કહેવામાં આવતું અને તેના વડાને સીતાધ્યક્ષ કહેવામાં આવતા . આ સિવાય વિદેશમંત્રાલય , ખાવિભાગ , વેપારવિભાગ અને સૈનિકવિભાગ સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ હતાં . કર્મચારીઓમાં કે અધિકારીઓમાં સમાહર્તાનું પદ ખૂબ જ અગત્યનું હતું . આધુનિક સમયમાં ભારતમાં કલેક્ટરનું જે કાર્ય છે , તેવું કાર્ય મૌર્ય કાળમાં સમાહર્તાને સોંપવામાં આવ્યું હતું . તે મહેસૂલ ઉઘરાવવાનું કાર્ય કરતા અને કાયદો અને વ્યવસ્થાનું પાલન પણ કરાવતો . જિલ્લાના વહીવટીતંત્રના વડા તરીકે તે સ્થાન શોભાવતો . તેના હાથ નીચે સમગ્ર જિલ્લાનું વહીવટીતંત્ર કાર્ય કરતું .

 મૌર્ય સામ્રાજ્યમાં સેનાનું બહુ જ મોટું પ્રદાન હતું એક ગ્રીક લેખક જસ્ટીનના મત અનુસાર ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યની સેનામાં છ લાખ જેટલું પાયદળ , 30,000 અશ્વસેના , 9000 હાથીઓની સેના અને 8000 રથસેનાનો સમાવેશ થતો હતો . જોકે આ સંખ્યા થોડી અતિશયોક્તિ પૂર્ણ છે . પરંતુ એ બાબત સ્પષ્ટ છે કે , મૌર્યો પાસે એક વિશાળ સેના હતી . મૅગેસ્થનિસે સેનાની જુદી જુદી શાખાઓનાં કાર્યોની માહિતી આપી છે . કિલ્લાની સુરક્ષા કરતા અંતપાલ નામના સેનાધ્યક્ષની વાત પણ તેણે કરી છે .

 

 મૅગેસ્થનિસે પાટલીપુત્રના વ્યવસ્થાતંત્રની મહત્ત્વપૂર્ણ માહિતી આપી છે . તેનાં મતે પાંચ - પાંચ સભ્યોની છ સમિતિઓ પાટલીપુત્રનું વહીવટીતંત્ર સંભાળતી હતી . આધુનિક સમયમાં જેને આપણે પાસપોર્ટ કહીએ છીએ , તેવું એક વિભાગ મૌર્યાના સમયમાં મુદ્રા નામે ઓળખાતો હતો . એક સમિતિ આયાત અને નિકાસ પર લેવાતા કરની માહિતી રાખતી , જ્યારે અન્ય એક જન્મ - મરણનો આંકડો તપાસતી . આમ આધુનિક વહીવટીતંત્રનાં અનેક લક્ષણો આપણને મૌર્ય વહીવટીતંત્રમાં જોવા મળે છે . 

 

મૌર્યોની ન્યાયવ્યવસ્થા પણ અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ હતી . રાજા સર્વોચ્ચ ન્યાયાધીશ હતો . મૌર્યોની ન્યાયવ્યવસ્થા છેક ગ્રામ તબક્કા સુધી પહોંચી હતી . દીવાની અને ફોજદારી એમ બંને પ્રકારની અદાલતો જોવા મળે છે . ગામડામાં પંચાયત ન્યાયનું કાર્ય કરતી , ધર્મસ્થિય અને કંટકશોધન નામની બે કોર્ટો મૌર્યસામ્રાજ્યમાં જોવા મળે છે , જે ક્રમશઃ દીવાની અને ફોજદારી અદાલતો હતી . મગધની રાજધાની પાટલીપુત્ર સિવાય મૌર્યસામ્રાજ્યને ચાર વિભાગોમાં વહેંચવામાં આવ્યું હતું . ઉત્તર - પશ્ચિમ ભારતની રાજધાની તક્ષશિલા હતી . સુવર્ણગિર દક્ષિણ ભારતની રાજધાની હતી . પૂર્વભારતની રાજધાની તોસાલી હતી અને ઉજ્જયની પશ્ચિમ ભારતની રાજધાની હતી . આ ચારે ચાર વિભાગો પર મોટાભાગે રાજકુમારોને નીમવામાં આવતા . જે ‘ કુમાર ’ તરીકે ઓળખવામાં આવતા . કુમાર વિભાગના વડા તરીકે કાર્ય કરી ભવિષ્યમાં સંપૂર્ણ શાસનતંત્ર સંભાળવા લાયક બને તેવો રાજાનો આશય રહેતો . કેન્દ્રનું વહીવટીતંત્ર રાજા પોતે જ સંભાળતો . ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યથી લઈને અશોકના સમયનું શાસનતંત્ર લગભગ એક સમાન જણાય છે . 

મૌર્યકાલીન અર્થવ્યવસ્થા 

અર્થવ્યવસ્થાનો મુખ્ય આધાર ખેતી હતો . મૌર્ય વહીવટીતંત્ર બિનઉપજાઉ ભૂમિને ઉપયોગમાં લાવવા વ્યવસ્થિત પ્રયત્નો કર્યા . તેમણે નવાં સ્થળોની શોધ પણ કરી , ખેતીમાં કામ કરવા માટે વિશાળ જનસંખ્યા ધરાવતાં ક્ષેત્રોમાંથી લોકોને નવાં ગામડાઓમાં વસાવવાનું કાર્ય કર્યું . રાજા તમામ જમીનનો માલિક હતો . સીતાધ્યક્ષ સમગ્ર કૃષિતંત્રનો વડો હતો . જોકે ખેડૂતો પોતે પણ પોતાની જમીનનાં માલિક હતા . મૌર્યો સિંચાઈના મહત્ત્વને સમજ્યા હતા . જૂનાગઢમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યએ સુદર્શન તળાવની રચના કરાવી હતી . સિંચાઈ ભૂમિવાળા ખેડૂતો પાસેથી વધારે કર લેવામાં આવતો . 

મૌર્યસામ્રાજ્યના સમયમાં વેપાર - વાણિજ્યનો ખાસ્સો વિકાસ થયો હતો . વારાણસી , મથુરા , ગાંધાર , ઉજ્જૈન , બંગાળ અને ગુજરાત વેપાર - વાણિજ્યના ઉત્તમ કોટીનાં સ્થળો હતાં . ધાતુનું ઉત્પાદન ખૂબ જ અગત્યની આર્થિક પ્રવૃત્તિ હતી . જમીનમાર્ગો અને જળમાર્ગો દ્વારા વેપારનું સંચાલન કરવામાં આવતું હતું . પાટલીપુત્ર અનેક વેપારિક માર્ગો દ્વારા સમગ્ર ભારત સાથે જોડાયેલું રહેતું , એટલું જ નહિ , બંગાળથી લઈને તક્ષશિલા અને તક્ષશિલાથી મધ્યએશિયાનાં બજારો સાથે પણ જોડાયેલું રહેતું . પશ્ચિમ બંગાળમાં આવેલું તામ્રલિપ્તિ અને પશ્ચિમ ભારતના ગુજરાતમાં આવેલું ભરૂચ આંતરરાષ્ટ્રીય બંદરો હતાં . ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યએ તામ્રલિપ્તિ થઇને તક્ષશિલા અને તક્ષશિલાથી મધ્યએશિયા તરફ જતો એક વિશિષ્ટ માર્ગ બનાવ્યો હતો , જે પાછળથી શેરશાહે અને તેના બાદ 19 મી સદીમાં ડેલહાઉસીએ ફરીથી નિર્મિત કરાવ્યો હતો , તે જે આગળ જતાં Grand Trunck Road તરીકે ઓળખાયો . 

વેપારનું મહત્ત્વપૂર્ણ પાસું શિલ્પકલાનો વિકાસ હતો . વેપારીઓ અને કારીગરો સંગઠિત રીતે શ્રેણ કાર્ય કરતા . લોખંડના ઉત્પાદન પર એકાધિકાર રાખ્યો હતો . કારણ કે , લોખંડ એ ખેતી , વેપાર અને મહત્ત્વપૂર્ણ ધાતુ હતી . લોહાધ્યક્ષ નામનો ઉચ્ચ અધિકારી તેની પર નજર રાખતો હતો . 

મૌર્યકાલીન સમાજ

 બૌદ્ધ અને જૈનધર્મની સ્થાપના બાદ ધર્મ અને સમાજ ક્ષેત્રે થોડાં ઘણાં પરિવર્તનો આવ્યાં હતાં , પરંતુ તેમ છતાં મૌર્યકાલીન સમાજમાં વર્ણવ્યવસ્થા એટલી જ મજબૂત હતી . જોકે , વેપાર - વાણિજ્યના વિકાસને કારણે વૈશ્યો અને શૂદ્રોના સામાજિક સ્તરમાં સુધારો થયો હતો . શૂદ્રો હવે કૃષિ અને શિલ્પ સાથે સંકળાયાં હતાં . 

 

મૌર્ય કલા , સ્થાપત્ય અને અભિલેખો 

પ્રાચીન ભારતીય શિલ્પ અને કલાના ક્ષેત્રે મૌર્યસામ્રાજ્યનું મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રદાન છે . મૅગેસ્થનિસે પાટલીપુત્રમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય એક ભવ્ય મહેલમાં રહેતો હતો તેવી વાત કરી છે . જોકે , આ મહેલ કાષ્ઠનો હોવાને કારણે મોટી સંખ્યામાં અવશેષો મળતા નથી . આ કાળમાં પથ્થરની મૂર્તિઓ બનાવવાની કલા ખૂબ વિકાસ પામી હતી , જેના ઉત્તમ નમૂના રામપૂર્વા , લૌરિયાનંદનગઢ અને સારનાથના અશોકસ્તંભોમાં પ્રાપ્ત થાય છે . આપણુ રાષ્ટ્રીય ચિહ્ન જે ચાર સિંહની આકૃતિવાળું છે , તે બનારસ પાસે આવેલ સારનાથના અશોકસ્તંભમાંથી લેવામાં આવ્યું છે . આ બધા સ્તંભ ગોળાકાર અને એક જ પથ્થરમાંથી બનાવવામાં આવ્યા છે . ઉત્તરપ્રદેશમાં મિરઝાપુર પાસે આવેલ ચુનાર નામના ગામમાંથી મળી આવેલ રેતીના પથ્થરમાંથી આવા સ્તંભો બનાવવામાં આવતા અને ત્યારબાદ સમગ્ર ભારતભરમાં તેનું સ્થાપન કરવામાં આવતું . જે મૌર્યોની ઉત્કૃષ્ટ સંચાર વ્યવસ્થાનું ઉદાહરણ છે . આપણને પહાડોમાંથી મૌર્યકાલીન ગુફાઓ પ્રાપ્ત થઈ છે . એમાં સૌથી મહત્ત્વની ગુફાઓ બિહારના ગયા પાસે આવેલ બારાબરની ટેકરીઓમાં પ્રાપ્ત થઈ છે . આ ગુફાઓમાં લોમેશ ઋષિની ગુફા શ્રેષ્ઠ છે . આ સમયની પથ્થર અને માટીની મૂર્તિઓ પણ મળી આવી છે . જેના ૫૨ પૉલિશ કરવામાં આવી છે . આવી મૂર્તિઓ દિદારગંજમાંથી મળી આવેલ યક્ષ અને યક્ષિણીઓની મૂર્તિઓ મહત્ત્વપૂર્ણ છે . 

મૌર્યસામ્રાજ્યનું પતન

 મૌર્યો પાસે એક વિશાળ સેના અને મહત્ત્વપૂર્ણ શાસનતંત્ર હતું , જેણે ભારતના મોટાભાગના વિસ્તારોમાં શાસન કર્યું , પરંતુ સમ્રાટ અશોકના મૃત્યુ બાદ મૌર્યવંશ પતન તરફ આગળ વધ્યો . અશોકના મૃત્યુ બાદ સામ્રાજ્ય બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગયું . પૂર્વ સામ્રાજ્ય રાજા દશરથના વડપણ હેઠળ જ્યારે પશ્ચિમી સામ્રાજ્ય રાજા સંપ્રતિને આધીન હતું . આપણને સ્વાભાવિક વિચાર થાય કે આટલા મહાન સામ્રાજ્યનું પતન આટલું ઝડપથી કેવી રીતે થયું ?

 

 કેટલાક ઇતિહાસકારો અશોકને મૌર્યસામ્રાજ્યના પતન માટે જવાબદાર માને છે . અશોકે બૌદ્ધધર્મના પ્રભાવમાં આવી શાંતિપ્રિય નીતિ અપનાવી સેનાને દુર્બળ બનાવી હતી . તો સાથે સાથે બૌદ્ધધર્મના ઝુકાવને કારણે બ્રાહ્મણો મૌર્યસામ્રાજ્યના વિરોધી બન્યા . કારણકે , અશોકે પશુબલી પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો . જેનાથી બ્રાહ્મણોના ધાર્મિક કર્મકાંડો પર પ્રભાવ પડવાથી તેમની આર્થિક સ્થિતિ વણસી હતી . પુષ્યમિત્ર શૃંગ જે મૌર્યશાસક બૃહદ્રથનો બ્રાહ્મણ સેનાપતિ હતો , તેણે આ અંતિમ મૌર્યશાસકની હત્યા કરી શૃંગવંશની સ્થાપના કરી . કેટલાક ઇતિહાસકારો મૌર્યવંશના પતન માટે દુર્બળ ઉત્તરાધિકારી રાજાઓને દોષ આપે છે . 

 

કેટલાક ઇતિહાસકારો મૌર્ય અર્થવ્યવસ્થાને મૌર્યસામ્રાજ્યના પતનનું કારણ ગણાવે છે . મૌર્યોએ વેપાર - વાણિજ્ય પર એકાધિકાર સ્થાપી દીધો હતો , એટલુ જ નહિ , પરંતુ મૌર્યકાલીન સિક્કાઓ પણ સામાન્ય પ્રકારના જણાય છે . પ્રશાસન અને ધાર્મિક કાર્યોમાં નાણાંનો વ્યય થવાથી અર્થવ્યવસ્થા તૂટી પડી હશે . આટલા વિસ્તૃત સામ્રાજ્યમાં કેન્દ્રીય તંત્ર વંશપરંપરાગત રીતે ચાલતું હતું . અશોકની પછી આવેલા તેના ઉત્તરાધિકારીઓ પ્રાંતો અને કેન્દ્ર વચ્ચે સંતુલન બનાવી રાખવામાં અસફળ રહ્યા . 

આપણે ઉપર જોયું તેમ , અનેક કારણો મૌર્યસામ્રાજ્યના પતન માટે આપવામાં આવ્યાં છે . તેમ છતાં મૌર્ય સામ્રાજ્ય એ પ્રથમ એવું મહાન સામ્રાજ્ય હતું જેણે ભારતના ઇતિહાસને એક નવીન દિશા આપી . તેમની પાસે ઉચ્ચ કક્ષાનું વહીવટીતંત્ર અને વિશાળ સેના હતી . જેની સહાયથી તેમને ભારતના મોટાભાગ પર લગભગ 150 વર્ષ સુધી શાસન કર્યું ને દસ રાજાઓએ સાર્વભૌમ સત્તાનો ઉપયોગ કર્યો . સમ્રાટ અશોક ભારતના ઇતિહાસમાં તેની શાંતિપ્રિય નીતિને કારણે સૌથી મહાન શાસક ગણાયો . ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય , બિન્દુસાર અને અશોકના સમયમાં કલા અને અર્થવ્યવસ્થાનો ઉત્તમ કોટીનો વિકાસ થયો . મૌર્યોએ ભારતને એક મહાન સામ્રાજ્યની ભેટ આપી . 

વિદેશો સાથેના સંપર્કો 

ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયથી જ ભારતનો વિદેશો સાથે સંપર્ક શરૂ થયો . ચંદ્રગુપ્તે ગ્રીકો સાથે રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક સંબંધોની સ્થાપના કરી . સેલ્યુસ નીકેતરની સાથે તેનું યુદ્ધ થયું . ત્યારબાદ આ ગ્રીક શાસકની પુત્રી હેલેના સાથે ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના વિવાહ થયા . આમ , વિદેશીનીતિનો પ્રારંભ ચંદ્રગુપ્તના લગ્નસંબંધથી શરૂ થયો . મૅગેસ્થનિસ તેના દરબારમાં રહેલો ગ્રીક એલચી હતો . બિન્દુસાર અને અશોકના સમયમાં પણ વિદેશો સાથેના સંપર્કો ચાલુ રહ્યા . ગ્રીકો બિન્દુસારને અમિત્રઘાત કહેતા , સિરાયાના શાસક સાથે બિન્દુસારને ઘનિષ્ઠ રાજકીય સંપર્કો હતા . અશોકના સમયમાં ગ્રીક , ઇજિપ્ત અને શ્રીલંકા સાથે ભારતના વિશિષ્ટ રાજકીય સાંસ્કૃતિક સંપર્કો ઊભા થયા હતા .

મૌર્યયુગનો વારસો

 ભારતના ઇતિહાસમાં મૌર્યસામ્રાજ્ય એ સૌથી પ્રથમ અને મહાન સામ્રાજ્ય હતું . વિસ્તારની દૃષ્ટિએ ભારતના ઇતિહાસમાં તેનું સ્થાન અદ્વિતીય છે . મૌર્યસામ્રાજ્યે જેટલો સામ્રાજ્ય વિસ્તાર કર્યો હતો , તેટલો સામ્રાજ્ય વિસ્તાર ભારતમાં ત્યારપછી છેક અંગ્રેજો સુધી કોઇપણ સત્તાએ કર્યો ન હતો . મૌર્યસામ્રાજ્યની સીમા દક્ષિણે કર્ણાટકથી લઈને મધ્યએશિયા સુધી પહોંચતી હતી , જે પ્રાચીન ભારતના સામ્રાજ્યમાં અજોડ કહી શકાય .

 

 મૌર્યસામ્રાજ્યે ભારતને પ્રથમ વખત વિશિષ્ટ રાજ્યવ્યવસ્થાની ભેટ આપી . મૌર્ય વહીવટીતંત્ર એ પ્રાચીનકાળનું જ નહિ સમગ્ર ભારતીય ઇતિહાસનું મહત્ત્વપૂર્ણ વહીવટીતંત્ર ગણાય છે . મૌર્ય વહીવટીતંત્ર ધર્મનિરપેક્ષ અને આધુનિક પ્રકારનું હતું . તેનું કરમાળખું પણ વિશિષ્ટ હતું . રાજા , અધિકારીઓ , પ્રાંત અને ગામ સુધી વિસ્તરેલું વહીવટીતંત્ર સુદીર્ઘ હતું . તમામની ફરજો નિયત થયેલી હતી . અશોકે શાંતિપ્રિય નીતિ માટે ધર્મમહામાત્ર નામના નવા અધિકારીઓની નિમણૂક કરી . ટૂંકમાં , મૌર્ય વહીવટીતંત્ર પ્રજા કલ્યાણનાં કાર્યો સાથે સંકળાયેલ હતું .